فروشگاه اینترنتی فایل ها این وبلاگ در زمینه فروش انواع مختلف فایل های آموزشی تحصیلی و دانشگاهی فعالیت می نماید

بررسي ساختار و شيوه‌های مجلس‌ گويی و سیر تحول آن با تکیه بر متون برجستة ادبی عرفانی تا ابتدای قرن دهمword

 چکیده

 بررسي ساختار و شيوه­های مجلس­گويي و سیر تحول آن با تکیه

بر متون برجستة ادبی عرفانی تا ابتدای قرن دهم

 

هدف پژوهش حاضر، بررسی «مجلس­گویی» به عنوان یکی از گونه­های دیرپای سخنوری در فرهنگ و ادبیات ایران است. مجلس­گویی به عنوان یکی از شیوه­های آموزش در سنت و فرهنگ شفاهی ما به مثابة آیینه­ای شفاف است که رخدادهای روزگار را در خود جمع و تفسیر نموده و اندیشه‌های‌ صاحبانش را معرفی می‌کند.

نگاهی بر تاریخ ادبیات و تصوف، آشکار می­سازد که بسياري از آثار متصوفه را مشايخي پدید آورده­اند که خود اهل وعظ و منبر بوده­اند و اين شيوه در تدوين و تنظيم برخی از آثار بزرگ حوزة ادب عرفانی نمود يافته است. مسألة اساسی در این زمینه، یافتن شیوه­ها و ویژگی­های سبکی مجالس از نظر ساختار، زبان و محتوا است. بدین منظور آثاری که با این سبک پدید آمده، از دیدگاه زبان و محتوا تحلیل و بررسی شده است. مجلس­گویی به عنوان یکی از شیوه­های آموزش در سنت و فرهنگ شفاهی ما به مثابة آیینه­ای شفاف است که رخدادهای روزگار را در خود جمع و تفسیر نموده و اندیشه‌های‌ صاحبانش را معرفی می‌کند.

دستاوردهای این پژوهش نشان می­دهد که بیشتر مجالس از حیث محتوا از شیوه­ها و ویژگی­هایی برخوردارند که می­تواند به عنوان مؤلفة سبکی آن­ها در نظر گرفته شود. پرداختن به موضوعاتی مانند ماهیت سخن و وعظ گفتن و آداب سخنوری، تأویل و تفسیر، نقد اوضاع اجتماعی و بزرگان و مشایخ تصوف، آسیب­شناسی ناهنجاری­های اجتماعی مذهبی (تعصب، تقلید و جنگ و داوری) یا مسائل بحث­برانگیز تصوف مانند سماع، مسائل کلامی، ویژگی­های مهم مجالس از نظر محتوایی هستند. به لحاظ ساختاری و زبانی نیز موارد زیر را می­توان به عنوان پربسامدترین ویژگی­های مجالس در شمار آورد: نثر خطابی همراه با ندا، امر، نهی و تنبیه، رکن مهم پرسش و کاربرد جمله­های پرسشی (اعم از ایجابی و بلاغی)، تحمید، دعا و مناجات، کاربرد فراوان تمثیل و تشبیه، حکایت و داستان، استفاده از زبان گفتار و عناصر فرهنگ شفاهی، سادگی و ایجاز در سخن، بهره­گیری از عناصر موسیقایی کلام، استشهاد به شعر و آیه و حدیث، کاربرد شگرد زبان حال، شیوة گفت و گو و خود اتهامی.

در مجموع باید گفت در نظر داشتن مداوم نقش مخاطب در کلام که محوری­ترین رکن علم بلاغت به شمار می­رود؛ موجب رقم خوردن بسیاری از ویژگی­های محتوایی و لفظی در شیوة «مجلس­گویی» است.

 

کلید واژگان: مجلس گویی- ادبیات عرفانی- متون نثر

 

فهرست مطالب

 

عنوان صفحه

 

فصل اول: مقدمه

1-1-کلیات...................................... 2

1-2-اهداف تحقیق................................ 4

1-3-اهمیت تحقیق................................ 4

1-4-گفتارهای پایان نامه........................ 5

 

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

2-1-تعریف مفاهیم............................... 7

2-2-پرسش­های تحقیق.............................. 8

2-3-پیشینة تحقیق .............................. 8

2-4-روش تحقیق ................................ 10

 

فصل سوّم: تعریف وعظ و خطابه و سیر تاریخی- اجتماعی مجلس­گویی

3-1-خطابه و تعریف آن........................... 14

3-2-اجزاء خطابه................................ 16

3-3-تاريخ خطابه در يونان ...................... 16

3-3-1- تفاوت خطابه و مجلس­گویی................ 22

3-4-سخنوری در ایران پیش از اسلام................ 23

3-5-فن خطابه در عصر جاهلی...................... 34

3-5-1- ویژگی­های خطابه در عصر جاهلی........... 36

3-6-خطابه در صدر اسلام.......................... 38

3-6-1-خطبای صدر اسلام......................... 44

3-6-1-1- تفاوت خطبه و خطابه................. 44

3-6-1-2- خطبه­های پیامبر اکرم (ص)............ 45

عنوان صفحه

 

3-6-1-3- خطبه­های امام علی (ع).................. 51

3-7-زمينه‌هاي سياسي رواج خطابه در عصر اموي...... 56

3-7-1-ویژگی­های خطابة اموی.................... 58

3-8-دولت عباسي و ادب آن عصر.................... 58

3-8-1-خطابه در عهد عباسی..................... 60

3-9- مراکز و شیوه­های تعلیم در تمدن اسلامی....... 61

3-9-1- شیوه­های تعلیم......................... 66

3-9-1-1- املاء و استملاء......................... 66

3-10- مجالس سخنوری در قرن سوم و چهارم هجري .... 69

3-11- ویژگی­ها و آداب خطبه­ها و مجالس وعظ ....... 76

3-11-1-کوتاهی خطبه­........................... 76

3-11-2- حمد، دعا و آیات قرآن................. 76

3-11-3- سجع در خطابه........................ 78

3-11-4- موضوع خطبه­ها......................... 78

3-11-5-رسم پرسش و پاسخ....................... 79

3-11-6- قُرّا و قرائت قرآن..................... 80

3-11-7- قوّالی ............................... 85

3-11-8- حضور معرّف............................ 89

3-11-9- ذکر دعا و صلوات در آغاز و انجام مجلس. 90

3-11-10- برآوردن نیاز سائلان در میانة منبر ... 90

3-11-11- ترک منبر و واگذاری آن به میهمان .... 92

3-11-12- رسم تراشیدن موی در مجالس وعظ........ 92

3-11-13- حضور زنان در مجالس.................. 93

3-12- قصّاص در تمدن اسلامی....................... 96

3-13- مقامه.................................... 99

3-14-ادبیات تصوف .............................. 101

3-15- مجالس وعظ صوفیه.......................... 104

3-16- ملفوظات.................................. 112

3-17- آداب و آسیب­شناسی مجالس وعظ............... 114

3-17-1- شناخت قابلیت مخاطب .................. 115

عنوان صفحه

 

3-17-2- صفت واعظ............................. 116

3-17-3- آسیب­شناسی وعظ........................ 118

3-17-4- آداب وعظ در بیان «ابن جوزی» و «عنصرالمعالی» 121

 

فصل چهارم: ویژگی­های محتوایی مجالس

4-1- تفسیر .................................... 125

4-2-تأویل...................................... 128

4-3-دعا ....................................... 134

4-3-1-مناجات................................. 134

4-3-2-کاربرد آیه­های قرآن در دعا.............. 136

4-3-3-موضوع دعا.............................. 136

4-3-4-دعا برای اقشار مردم، پادشاه و بزرگان 137

4-3-5-دعا به فارسی و عربی.................... 139

4-3-6-دعا با جمله­های کوتاه و موجز............ 139

4-3-7-دعا به عنوان فتح باب کلام............... 140

4-4- آداب سخنوری .............................. 140

4- 4-1- رعایت اقتضای حال شنونده.............. 140

4-4-2-توصیف مخاطب حقیقی ..................... 145

4-4-3-شناخت ظرفیت و توانایی مخاطب ........... 146

4-4-4- سامان سخن گفتن با لب‏ها نیست........... 151

4-4-5-شیوة اقناع مخاطب و طرح استدلال.......... 153

4-5-نقد اجتماعی................................ 154

4-6-نقد صوفيه، مشایخ و علماء .................. 161

4-7-نقد قرّايان................................. 170

4-8-نقد سماع................................... 173

4-9-نقد و نفي فلسفه............................ 177

4-10- از تقلید تا تحقیق........................ 180

4-11-اتمام حجت................................. 183

4-12-طرح مسائل کلامی............................ 185

4-12-1-رؤیت.................................. 187

عنوان صفحه

 

4-12-2-بحث استطاعت یا جبر و اختیار.......... 191

4-12-3-کلام الهی.............................. 193

4-13-تأکید بر تلازم شريعت و طریقت............... 194

4-14-پرهیز از تعصّب و داوری.................... 196

 

فصل پنجم : ویژگی­های لفظی و زبانی مجالس

5-1-ندا یا خطاب­................................ 205

5-1-1-ندا با لحن إخوانی و دوستانه............ 206

5-1-2-تنبیه.................................. 212

5-1-3-هشدار و تحذیر.......................... 214

5-1-4-طنز و تهکّم............................. 215

5-1-5-ندا با لحن تحقیر و اهانت............... 216

5-1-6-ندا با لحن نقد و توبیخ................. 218

5-1-7-ندا با لحن تعلیمی و رسمی............... 219

5-2-پرسش ...................................... 221

5-2-1-پرسش ایجابی............................ 222

5-2-1-1-طرح پرسش­ از سوی گوینده ............... 222

5-2-1-2-پرسش از سوی حاضران مجلس................ 223

5-2-1-3-پرسش مقدّر.............................. 224

5-2-2-شیوة پاسخ­گویی.......................... 225

5-2-3-پرسش بلاغی.............................. 227

5-2-4-جمله­های پرسشی در میان حکایت­ها ......... 234

5-3-شیوه­های امر و نهی و تنبی................... 234

5-3-1-امر ................................... 234

5-3-2-تنبیه و هشدار.......................... 237

5-3-3-نهی.................................... 238

5-4-تحمیدیه.................................... 239

5-5-تخلّص در کلام................................ 242

5-6- شگرد زبان حال............................. 246

5-6-1-از زبان پروردگار خطاب به بنده ......... 249

عنوان صفحه

 

5-6-2-زبان حال اشخاص ........................ 252

5-6-3-از زبان حیوانات و اشیاء................ 254

5-7-تمثيل و تشبیه.............................. 256

5-7-1-تمثیل­ معقول به محسوس................... 261

5-7-2-تمثیل محسوس به محسوس................... 263

5-7-3-داستان تمثیلی.......................... 264

5-7-4-تمثیل­های کوتاه و موجز.................. 267

5-7-5-تمثیل­های مفصل و مشروح.................. 270

5-7-6-شروع کلام با تمثیل...................... 272

5-7-7-تمثیل­های شعری.......................... 272

5-7-8-کاربرد عناصر زندگی اجتماعی و طبیعت در تمثیل­ها 273

5-7-9-ضرب­المثل............................... 289

5-8-آغاز سخن با قرآن و حدیث نبوی .............. 293

5-9-گفت و گو................................... 295

5-9-1-گفت و گو در نقل حکايت‌ها .............. 295

5-10-حکایت­ها و قصه­ها ......................... 298

5-10-1-قصص قرآنی و برگرفته از تفاسیر......... 299

5-10-2- حکایات عرفا و بزرگان ................ 301

5-10-3-قصه­های عامیانة حِکمی................... 303

5-10-4-قصه­های تاریخی و نیمه تاریخی........... 306

5-10-5-حکایت­های عصری......................... 307

5-10-6-حکایت‏های کوتاه ....................... 308

5-10-7-بیان هدف و نتیجة قصه.................. 311

5-10-8-شیوۀ نقل قصه ......................... 312

5-10-9-شرح و تفصیل در بیان قصه............... 313

5-10-10-بيان شاعرانه در نقل حكايات........... 316

5-11-شیوة کاربرد آیات و روایات................. 317

5-12-ترجمه..................................... 323

5-12-1- ترجمة نوع اول........................ 324

5-12-2- ترجمة نوع دوم........................ 324

عنوان صفحه

 

5-12-3- همراهی تفسیر و ترجمه................. 325

5-12-4-گزینش­های به جا و دقیق در ترجمه........ 326

5-12-5-موسیقی کلام در ترجمه................... 327

5-13-ایجاز و گزیده­گویی......................... 328

5-14-جمله­های کوتاه ............................ 331

5-15-موسیقی سخن در مجالس....................... 335

5-15-1-سجع................................... 335

5-15-2-جناس ................................. 341

5-15-3-تكرار بلاغی............................ 342

5-15-4-استفاده از شعر........................ 343

5-16-خود اتّهامي ............................... 349

5-17-ويژگي‌هاي زبان گفتار ...................... 352

5-18-طبقه­بندی عددی ............................ 360

 

فصل ششم: دستاوردها و پیشنهادها

6-1- دستاوردها ................................ 368

6-2- پیشنهادها................................. 385

 

فهرست منابع و مأخذ............................. 387

 فصل اول

 مقدمه

 1-1-کلیات

 در ادب پارسی، انجمن­هایی که در آن سخنور یا پادشاه و بزرگان کشور، سخنانی را در پند، حکمت و موعظه برای مردم بیان داشته­اند، پیشینه­ای دراز دارد. برخی این روش تعلیم و تبلیغ را که مجلس­گویی، وعظ و خطابه نام یافته ­است، مؤثرترین رسانة عمومی دانسته­اند و گروه­های مختلف، به سبب نفوذ مؤثر این روش در میان مردم، در جهت تبلیغ و یا نهادینه کردن اصول و ارزش­های مورد نظر خویش، از آن سود جسته­اند.

خطابه، وعظ و مجلس­گويي، به عنوان يکي از شيوه­هاي مهم تبليغ، تعليم و تربيت، از دیرباز در تمدن اسلامی مورد توجه بوده است. در ایران نیز، درنگی در تاريخ اجتماعي، سياسي آن نشان مي­دهد که مجلس­گویی و شيوه­هاي ديگر اين رسانه تا چه ميزان در «تحولات فکري، فرهنگي و یا انقلاب­هاي ملی و مردمی هم­چون قيام ابومسلم، فاطميان، سربداران، رسمي شدن مذهب تشيع در عصر صفوي، پيروزي انقلاب مشروطيت و انقلاب اسلامي، نقش داشته است» (رک. امین، 1377 :30-38).

پیش از اسلام وعظ و خطابه در میان عرب وجود داشت؛ اما در حقيقت هنر خطابه و سخنوري با تولد اسلام در ميان عرب رشد بیش از پیش و کارکردهایی تازه یافت. پيامبر اکرم (ص) و ائمة اطهار(ع) خود سخنوراني توانا بودند و یکی از روش­های مهم تبلیغ و تبیین مبانی این دین خطابه بوده است.

وعظ و سخنراني هم زمان با تحولات اجتماعي، فرهنگي و سياسي شيوه­هایي داشته است که گاه در جهت هدايت افکار عمومي و گاه در وارونه جلوه دادن حقيقت عمل نموده است. وعاظ و خطبا، به ویژه پس از استقرار دولت عباسيان، در جهان اسلام نقش تبليغي مهمي ايفا مي­کردند و در اذهان عمومی، نفوذ فراوان داشتند. اگرچه برخي از وعاظ هم منسوب به قدرت­هاي وقت بودند؛ اما همواره بودند كساني که شجاعانه زبان به نصيحت ارباب قدرت و يا انتقاد تند از آنان مي­گشودند. از اين رو نقش گسترده و عميق اين رسانه در جوامع اسلامي و تأثير و تأثر واعظان و مجلس­گويان در گونه­ها و انواع ادبی و زمينه­هاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي آن مساله­اي مهم است که بايد بررسي و تحليل گردد.

عرفان و تصوف، يکي از جریان­های مهم و تأثیرگذار در شیوة مجلس­گويي است. از آن جا که بسياري از آثار متصوفه را مشايخي پدید آورده­اند که خود اهل وعظ و منبر بوده­اند، اين شيوه در تدوين و تنظيم آثار آنان نمود گسترده يافته است. صوفيه مطالبي را که در حضور جمع و بر سر کرسي يا منبر بيان مي­کردند، «مجلس»، و اين نوع وعظ و تقرير را «مجلس­گفتن» مي­ناميدند. بسياري از علما و يا عرفاي بزرگ واعظان زبردست زمان خويش بودند و در «بسياري اوقات مجلس وعظ، هم مجلس درس بود و هم مجلس انس و ذوق» (زرین­کوب، 1371: 29). به عنوان مثال شیوة سخن نجم رازی در مرصادالعباد «شیوة وعاظ و مجلس­گویان قرن ششم و هفتم است و از نظر طرح مطلب و نوع استدلال آثار منصور عبادی و مجلسی از شهرستانی و فیه ما فیه مولانا و معارف بهاءولد را پیش چشم می­آورد» (نجم رازی، 1352: 75). اثر سترگ مثنوي نمونة مهم دیگری در اين­ زمینه است. بعضي از بزرگان ادب، همانند احمد غزالی، سعدي و يا مولوي آثار مستقلي با نام مجالس به عربی و فارسی دارند. خواجه عبدالله انصاري، شیخ احمد جام، عین­القضات همدانی، احمد غزالي، شيخ روزبهان، عبدالکريم شهرستاني، سمعانی، بهاءولد، مولوي و سعدي از جملة کسانی هستند که با تأثیر از شیوة مجالس به خلق آثار بزرگ عرفانی و ادبی دست یازیده­اند.

مسأله مهم تحقیق حاضر، یافتن شیوه­ها و ویژگی­های محتوایی و ساختاری مجلس­گویی در متون ادبی- عرفانی است. به عنوان نمونه چگونگی کاربرد تمثیل، حکایت و داستان، امثال، اشعار و یا سجع در مجالس وعظ و تذکیر و روش­ها و شگرد­های مجلس­گویان برای تأثیر بیشتر در مخاطب و جلب توجه او از این جمله­اند. آداب پیش از مجلس گفتن، ضمن آن و پس از مجلس­گویی از دیگر مسائل است. نکته­ها و دقایق فرهنگی و یا نقدهای اجتماعی دیگری مانند شیوة توبة حاضران به دست واعظ که خود آدابی ویژه و جالب توجه داشته و یا حضور مؤذن، قاری قرآن، قوّال که در میان بخش­های خطبه به اشارت واعظ به تلاوت قرآن و یا شعرخوانی می­پرداخته است و نیز حضور معرّف و معید ، مواردی است که در لا به لای این متون به چشم می­خورد و می­تواند به نوبة خود دارای اهمیت باشد.

 

1-2-اهداف تحقیق

 

یافتن ویژگی­های ساختاری و محتوایی متونی که به شیوة «مجلس­گویی» به نگارش درآمده­اند، مسالة اساسی این پژوهش است. در حقیقت جست و جو در این متون، به منظور بررسی و تحلیل «مجالس ادبی- عرفانی» از حیث سبکی و یا یک نوع یا قالب ادبی خواهد بود که با توجه به نتایج پژوهش، این نظریّه حک و اصلاح خواهد شد. در مجموع اهداف تحقیق شامل این موارد است:

1-نشان دادن اهمیت و جايگاه سنت مجلس­گويي در فرهنگ و ادبیّات عرفانی.

2-یافتن شيوه­ها، شگردها و آداب مجلس­گويان و واعظان در متون ادب عرفانی.

3-بررسي و تحلیل ویژگی­های لفظی و محتوایی متون ادبی-عرفانی که متأثّر از سبک مجالس پدید آمده است.

 1-3-اهمیت تحقیق

 آن دسته از آثار ادبی­ که به شیوة مجالس و با تأثیر از سبک مجلس­گویان به وجود آمده، از جنبه­های گوناگون ادبی، اجتماعی و فرهنگی شایستة بررسی هستند. به کارگيري اين روش از سوي گروه­­هاي ادبی و فرهنگيِ سبک­ساز نظير عرفا و صوفيه و انعکاس ویژگی­های آن در آثار مهم و دست اول اين جریان، اهمیت و ضرورت تحقیق در مجالس را نشان می­دهد. این بررسی ما را در شناخت بيشتر شيوه­های نثر صوفیه، چگونگی بیان و طرح مطالب و بسیاری از نکات مهم فرهنگ شفاهی مردم که در این شیوه بازتاب یافته، ياري مي­دهد. بررسي همه اين موارد علاوه بر نشان دادن نقش مهم اين رسانه موثر و پر نفوذ و تاثیر آن در پیدایش شماری از مهمترین آثار ادبی فرهنگ ما، سير تحول ساختاري، محتوايي آن را در حوزة متون ادبی نيز روشن مي سازد.

 1-4-گفتارهای پایان نامه

 گفتارهای این رساله در شش فصل تدوین و تنظیم یافته است. دو فصل نخست به کلیات و مبانی تحقیق اختصاص یافته است. در فصل سوم که بحث اصلی این پژوهش آغاز شده است مروری بر سیر تاریخی، اجتماعی و سیاسی وعظ و خطابه و مجلس­گویی داشته­ایم که از یونان شروع می­شود، به ایران پیش از اسلام می­رسد و در جریان ظهور اسلام، جایگاه آن در تمدن اسلامی به اوج خود می­رسد. فصل بعد به بررسی ویژگی­های ساختاری و لفظی مجالس ادبی-عرفانی می­پردازد و در فصل پنجم ویژگی­های محتوایی و معنایی این مجالس بررسی می­شود. در فصل ششم و پایانی نیز نتایج و پیشنهادهای تحقیق ارائه می­گردد.